» شرح دستگاه شور و گوشه های موجود در ردیف موسیقی ایران
بسم الله الرحمن الرحیم
گوشه های دستگاه شور
1- درآمد
2- خارا (درآمد دوم یا شور پاین دسته)
3- ضجه موره
4- اصول
5- رهاوی
6- هداوندی
7- مثنوی
8- کرشمه
9- ده ناصری
10- حسینی
11- تنگسیری
12- جواد خانی
13- کاروانی
14- رضوی
15- قرچه
16- بیات کرد
17- مجلس افروز
18- پنجه مویه
19- نغمه
20- سلمک
21- بیات شیراز
22- هشتری
23- گریلی
24- روح الارواح
25- شهناز
26- زیر کش سلمک
27- زیرکش سلمک نوعی دیگر
28- گلریز
یک روز به شیدایی در زلف تو آویزم وز دو لب شیرینت صد شور بر انگیز
تعریف لغت شور
انسان وقتی به وجد می آید و وجود درونی او تحریک می شود حالتی در انسان ایجاد می کند که می گویند شوری در دل بوجود آمده آواز شور حقیقتأ این حالت را در شنوده بوجود می آورد آواز شور با آواز های دیگر ایرانی کاملأفرق دارد پس در کل می توان گفت بانگ بر آوردن و ندا دادن بر اثر تحریک شدن از وجود حال درونی را شور می نامند
از نقطه نظر فنی
هرگاه درجه چهارم گام ماهوری را ربع پرده زیاد کنیم و درجه سوم گام همان ماهور را تونیک قرار دهیم آواز ما حالتی ایجاد می کند که گوییم در پرده شور هستیم و این حالت همیشه ثابت است
برای مثال گام ماهور (فا) را در نظر می گیریم، در اینجا درجات گام (فا)عبارتند از:
فا، سل، لا، سی بمل، دو، ر، می،فا واگر در اینجا نت سی بمل را که درجه چهارم گام ماهور(فا) است ربع پرده زیاد کنیم تبدیل به سی کرون می شود و نت (لا ) را طبق گفته قبل که درجه سوم گام ماهور (فا)است در شروع قرار دهیم گام جدیدی بوجود می آید که در موسیقی به آن گام شور(لا) می گوییم که عبارت از:لا،سی کرون،دو،ر،می،فا،سل،لا
امروزه دستگاه شور یکی از بزرگترین دستگا های موسیقی ملی ایران است چرا که علاوه برملودی های کوچکی که آنر را در موسیقی گوشه می نامییم شامل آواز های دیگری که گام آنها همان است ولی ملودی و حالتی دیگر در گوش شنوده ایجاد می کند داراست و بهمین خاطر این آواز را در قدیم ام الاواز می خواندند درجات گام شور در پرورش ملودی ها نقش بسزای دارند زیرا اگر ما درجه اول را بطور مثال گام نام برده شور (لا) را در نظر بگیریم و مرتب روی آن ایست کنیم و نت (لا) در اینجا مرتب بیشتر از سایر نتها شنیده شود ملودی را پرده شور می خوانند یعنی ما آواز شور می خوانییم ولی اگر درجه دوم که در اینجا نت سی کرون است از همه بیشتر بصدا در آید ملودی حالتی پیدا می کند که آن را در موسقی ابواعطا یا آواز ابوعطا می خوانند و همینطور درجه سوم را که نت (دو) می باشد بروی آن ایست کنیم و این نت از همه بیشتر به صدا در آید حالتی دارد که در موسقی به آن بیات ترک ویا بیات زند می گویند و اگر درجه چهارم را شاهد قرار دهیم آواز افشاری و درجه پنجم را آواز دشتی می نامند حال همین آواز ها هر کدام ملودی های کوچکی دارند (گوشه)که در کل دستگاه شور را تشکیل می دهند.
گوشه درآمد
در آمد شور را در قدیم از شور پایین دسته می نواختند و دوباره به شوربا لا دسته می رفتند علاقه مندان به موسیقی اگر دقت کرده باشید در تمامی ردیفهای موجود که توسط اساتید قدیم نواخته و بصورت کتاب در آمده بطور غلط لامات ترکیبی در سلاح کلید گذاشته شده که هنر جویان تازه کار مار را به اشتباه می اندازد بطور مثال : در ردیف میرزا عبدالله به روایت برومند در آمد را با شور پایین دسته شروع کرده و دوباره به شور بالا دسته رفته در شور پایین دسته ما در شور (دو) هستیم در شور(دو) یعنی دو، ر کرون، می بمل،فا ،سل، لا بمل ، سی بمل ، دو،می با شد.
درشوربالا دسته ما درشور سل)هستیم یعنی:سل، لا کرون ، سی بمل ، دو ، ر، می بمل ،فا ،سل می باشد. برای اجرای دستگاه شور هر طور که اساتید می خواستند عمل می کردند . در اینجا چون هنر جو در اول کتاب در قسمت در آمد سی بمل-و لاکرون - ر کرون-و می بمل را در سلاح کلید مشاهده می کند به این گمان است که در شور (سل ) ر کرون می با شد و این کاملأ اشتباه است. برای اینکه هنر جویان به اشتباه نیفتند باید در قسمت درآمد (رکرون ) را بطور عرضی نوشت یعنی هر کجا که نت ر آمده پشت آن علامت کرون را می نویسند نه در سلاح کلید
سرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد دلبر که در کف او موم است سنگ خارا.
گوشه درآمد خارا
در موسیقی قدیم در زمان فتحعلی شاه آقا علی اکبر فراهانی در ردیف شور نوعی درآمد می نواخته که از پاین دسته شرسرکش مشو که چون شمع از غیرتت بسوزد دلبر که در کف او موم است سنگ خارا.وع می شده و پس از گردشهایی دوباره به شور بالا دسته در دانگ اول رجعت می کرده و نام این گوشه را خارا نامیده و همانطور که می دانید سنگی به نام خارا وجود دارد که بسیار سخت است و حالت ملودی طوری است بیان کننده سختیها و شکوه در زندگی در ردیف میرزا عبدالله این گوشه از درجه هفتم شروع شده . نت شاهد این گوشه روی درجه اول گام شور است و ملودی تا درجه چهارم گسترش می یابد.
گوشه ضجه موره
یک آواز مقامی در موسیقی کردستان و کرمانشاهان وجود دارد به نام موره خوانی و نوعی موسیقی فلکلور می باشد با آن اغلب اشعار حماسی می خوانند و با تنبور همراهی می کننداین نوع موسیقی حزن آور است و همیشه هنگام عزاداری اجرا می شود این گوشه را در دستگاه همایون هم می خوانند نت شاهد آن درجه دوم گام شور است و گستره ملودی تا درجه چهارم در واقع از طریق گوشه ضجه موره می توان مرکب خوانی کرد و وارد دستگاه همایون شد.
به دوستی که ز دست تو ضربت شمشیر چنان موافق طبع آیدم که ضرب اصول
گوشه اصول
در موسیقی ملی ایران 24 نوی ضرب وجود داشته که به آنها ضرب اصول می گفتند در ردیف موسیقی ملی ما رنگی موجود است به نام رنگ اصول که در دستگاه شور نواخته می شود در دستگاه سه گاه به رنگ دلگشا و در ماهور رنگ حربی و در آواز اصفهان به رنگ فرح و در دستگاه چهار گاه به لزگی و در آواز نوا به رنگ نستاری معروف هستند.
شاعر بزرگ سعدی می فرمایند:
مغنی نوای طرب ساز کن به قول و غزل قصه آغاز کن
که بار غمم بر زمین دوخت پای بضرب اصولم بر آور ز جای
شاهد این گوشه روی درجه اول گام شور است و ملودی تا درجه چهارم کم کم گسترش می یابد این رنگ وزن سنگینی دارد در وزن 6/8
گوشه هداوندی
افرادی از چادرنشینان اطراف شهر های ساوه و تهران را که بصورت قشلاقی زندگی می کنند. محل زندگی آنها را هداوند می نامند آواز هداوندی را به این ناحیه منصوب می دانند و در پرده شور و اصفهان بصورت چهار پاره خوانی معمول است این ملودی را در آواز اصفهان در پرده بیات راجع سوزو گداز هم می نامند نت شاهد این گوشه روی درجه روی درجه اول گام شور بسته می شود و ملودی تا درجه چهارم گسترش می یابد.
نام گوشه مثنوی شور
من همان نایم که گر خوش بشنوی با تو گویم شرح درد مثنوی
مثنوی یک نوع وزن شعری است که در موسیقی ملی ما نخش بسزایی دارد امروزه برای مثنوی خوانی از کتاب مثنوی مولوی استفاده می شود هر کدام از ما می توانیم این را بیاد بیاوریم که وقتی درویشی از کوچه عبور می کرد مثنوی می خواند و به همین خاطر وقتی مثنوی می شنویم برای ما بسیار خوشیایند می با شد مثنوی را تغریبأ در همه آواز ها می خوانند نت شاهخد روی درجه اول گام شور است و گستره ملودی تا درجه هشتم گام
گوشه رهاوی
آخر شب ره حسینی ساز صبحدم پرده رهاوی گیر
گوشه رهاوی در ردیف موسیقی ما به نامهای مختلفی آمده مانند رهاب - راهویی
نام رهاوی از مقامات موسیقی قدیم ایران سرچشمه می گیرد و به دو بخش تقسیم می شود- نوروز عرب- و نوروز عجم
رهاوی شد مقام و شعبئ او تو نوروز عرب را و عجم گو
ولی در طول زمان امروزه ملودی رهاوی تغییر کرده و با ملودی نوروز عرب و نوروز عجم متفاوت است
نام قلعه ای است به نام رهاو از قلعه های قدیم روم از این گوشه می توان وارد آواز های دیگر شور شد مثلأ می توانیم از شور به بیات ترک رفت و همینطور آواز افشاری در دستگاهای دیگر مانند چهارگاه - نوا به نام رهامی آمده حالت ملودی در این دستگاه مانند چهار گاه قدری رزمی است بهر حال نت شاهد گوشه رهاوی روی درجه دوم گام شور است و ملودی تا درجه چهارم امتداد می یابد
گوشه پنجه مویه
گوشه پنجه مویه را در بیات کرد هم می خوانند و اجرا می کنند برای فرود بکار می رود معمولأ پس از گوشه نغمه اجرا می شود پنجه مویه نوعی فرود است برای برگشت به دانگ اول بطرف شاهد و می توان پس ازاجرای گوشه مویه در سه گاه و چهار گاه هم اجرا شود
ملودی گوشه پنجه مویه متنوع است زیرا فراز و نشیب زیادی دارد و می توان بصورت ضربی اجرا شود در واقع گوشه پنجه مویه پلی است برای تغییر مقام از شور به سه گاه و چهار گاه این ملودی اگر با شعری خوانده می شود چهار بار در وزن - فعلاتن خوانده می شود
گوشه نغمه
نغمه در دستگاهای موسیقی ایرانی به معنای مجموعه آواز های کوچک است که قطعات ضربی در آن وچود دارد و بطور مثال می توان ازنغمه اصفهان -نغمه ابوعطا -نغمه ترک -نغمه دشتی -و نغمه افشاری - شوشتری می توان نام برد و بعضی از دوستان این نغمات را بطور غلط دستگاه می نامند اما در آواز شور گوشه ای است به نام نغمه و نت شاهدروی درجه چهارم گام شور است
مطرب بر شه چو نغمه آغاز کند نوروز و گوشت و سلمک آغاز کند
کوشه سلمک گوشه ای است بسیار زیبا و یک نوع تغییر مقام است که از شور بالا دسته به پایین دسته حال کمی در مورد بلا و پاین دسته بگویم هرگاه ما در دانگ اصلی شور هستم معمولأ از صدای بم شروع می کنند و برای اینکار از بالای دسته تار که صدای بمی دارد شروع می کنند ولی وقتی به اوج می روند یعنی با صدای زیر تری بخوانند باید به پایین دسته که مسلمأ صدای زیرتری دارد بروند و از پایین دسته اجرا کنند به همین خاطر صحبت از بلا و پاین دسته کردیم
نام گوشه:زیرکش سلمک
در گام شور وقتی خواننده یا نوازنده به طرز خاصی از درجه هفتم گام شور به نت شاهد می رسد آن را زیرکش سلمک می گویند این فرود را چون پس از گوشه سلمک اجرا می شود و موقع شروع در محدوده سلمک است زیر کش سلمک نام گرفته محل قرار نت شاهد درجه سوم گام شورگسترده ملودی:تا درجه هفتم گام در ضمن هرگاه بخواهیم از بیات ترک به شور رویم از زیر کش سلمک برای فرود می توان استفاده کرد نوی دیگر زیرکش سلمک وجود دارد که نت شاهد آن درجه پنجم گام شور است و گسترده ملودی درجه پنجم گام این ملودی شباهتی با گوشه گلریز دارد.
نام گوشه: گلریز
بیا که پرده گلریز هفت خانه چشم
کشیدیم به تحریر کارگاه خیال
گلریز یکی از گوشه های دستگاه شور می باشد و نت شاهد آن روی درجه پنجم گام شور واقع است و در حقیقت ملودی آن را می توان به تعبیری تمرینی برای گذر از فواصل و درجات گام شور دانست.چون که روند ملودی آن از درجه پنجم گام شور شروع شده و خود را به درجه اول گام شور می رساند، و پس از آن فاصله به فاصله از درجات شور به طرف اکتاو شور حرکت نموده و در آنجا(شاهد حسینی شور) تحریرهای چندی را به خود اختصاص می دهد و همانجا ایست می کند. پس می توان گفت که گسترده ملودی گلریز محدوده کل گام شور را در بر دارد.
محل قرار نت شاهد درجه پنجم گام
گسترده ملودی تا درجه هشتم گام
و گلریز به معنای کسی که به دلیلی گلریزان کند و گل افشانداژه.
نام گوشه:مجلس افروز
قطعه ای است ضربی که در ردیف به صورت چهار مضراب پس از گوشه گلریز آمده
محل قرار نت شاهد :درجه هشتم گام
گسترده ملودی: درجه دوازدهم گام
نام گوشه:بیات کرد
بیات به معنای لفظ است آهنگی که در بین کردها رواج داشته و می خوانند
نت شاهد:درجه پنجم گام شور است
گسترده ملودی درجه هفتم گام
نت شاهد آن منطبق با شاهد آواز دشتی است و ایست هایی روی نت شاهد شور دارد
نام گوشه :قرچه
دهی است نزدیک قوچان مردم آنجا ترک زبان هستند
شاهد آن روی گام شور درجه ششم گام است و روند ملودی تا درجه هفتم است
نام گوشه: رضوی
روی درجه هفتم گام شور نوعی از ملودی بنا شده که شباهت به آواز ابو عطا و چکاوک دارد
رضوی را می توان منسوب نه شخص دانست چون واژهای از این قبیل در ردیف وجود دارد که
نام شحصی بوده
نت شاهد :درجه هفتم گام
گسترده ملودی:درجه هشتم گام
نام گوشه:کاروانی
کاروانی حالتی است الهام گرفته شده از زنگ بسته بر گردن شتران اجرای این حالت در گام
تداعی حرکت ساربانان وقطار شتران در زمانهای پیش بوده به همین دلیل این گوشه حالتی مستقل
دارد و با نام کاروانی ثبت شده البته در دستگاه راست پنجگاه
اما این گوشه در گام شور نباید با کاروانی در دستگاه راست وپنجگاه اشتباه شود
محل نت شاهد:درجه هفتم گام
گسترده ملودی درجه هشتم گام
نام گوشه:جواد خانی
جواد خان فردی بوده که اسمش با ردیف مو سیقی پیوند خورده
او از رجال بوده و استاد کمانچه نام اصلی او میرزا جواد خان قزوینی و با ذوق بوده
او هنگام خواندگی یا نوازندگی این حا لت را چاشنی گوشه رضوی می کرده
نت شاهد درجه هفتم گام
گسترده ملودی درجه هشتم گام
نام گوشه:تنگسیری
نزدیک بوشهر محله ای به نام تنگستان وجود دارد مردم این ناحیه را تنگسیر می گویند
گوشه تنگسیری منسوب به این منطقه است
نت شاهد درجه هفتم گام
گسترده ملودی درجه پنجم گام
نام گوشه:نغمه
گوشم همه بر قول نی و نغمه چنگ است
چشم همه بر لعل لب و گردش جام است
نغمه در اصطلاح مو سیقی به معنای صدا است و در ردیف گوشه ایی خاص با ملودی بخصوص و در
گامی بخصوص بکار رفته و در دستگاههای همایون-شور-راست پنجگاه-سگاه-نوا-اصفهان اجرا می
شود نوعی از نغمه در روی گام شور درجه چهارم گام رابه خود اختصاص می دهد و گسترده ملودی
آن تا درجه هفتم گام شور می باشد
نت ایست (فرود موقت)ملودی نغمه روی درجه اول شور قرار دارد
گسترده ملودی تا درجه هفتم گام
نام گوشه:سلمک
گوشه سلمک ازگوشه های اصلی و زیبای شور است
اول کسی که آوازهای فارسی را در دستگاه رمل خواند سلمک بود که در زمان هارون الرشید
زندگی می کرد
نت شاهد درجه چهارم گام شور است
گسترده ملودی درجه پنجم گام
نام گوشه بیات شیراز
بیات به معنای لفظ است که منسوب به شیراز است
می توان آن را از قطعات فو لکلور ایران دانست در پرده سلمک(درجه چهارم گام شور) نواخته می شود
نام گوشه هشتری
در ردیف میرزا عبدالله رنگی به نام شهر آشوب ثبت شده که قسمتی از این رنگ هشتری نام دارد
هشتر خان از بزرگان ترک بوده قطعه ای است ضربی
نت شاهد درجه چهارم گام شور
گسترده ملودی تا درجه پنجم گام
نام گوشه گریلی
قطعه ای است ضربی در گام شور ملودی آن از درجه چهارم گام شور(شروع سلمک) به صورت ۴/۲
آغاز می شود و پس از آن به درجه پنجم گام(شروع دشتی) تغییر شاهد می دهد و پس از آن در
قسمت سوم به درجه هشتم گام شور(محل قرار عشاق دشتی و حسینی شور) ادامه ملودی می دهد
نت شاهد درجه چهارم گام شور
گسترده ملودی تا درجه هشتم گام
نام گوشه : روح الارواح
حا لتی از ملودی را در پرده ابوعطا و بیات ترک یعنی درجات چهارم و سوم گام شور اجرا می کنند
که وزن و آ هنگ آن بر اساس اذان(اشهد ان لا اله الا ا لله) می با شد
در ردیف مو سیقی ایران در قسمت آواز بیات ترک آمده و در پرده گوشه رضوی قا بل اجراست
نت شا هد درجه چهارم گام
گستر ده ملودی درجه پنچم گام
سرو،ساقی و ماه ، رود نواز
پرده بر بسته در ره شهناز
نام گوشه:شهناز
شهناز حالتی تحریر گونه است که با یک سری حرکات ما نوریک درجات گام شور را
از چهارم تا ششم طی نموده و روی درجه ششم (شا هد قر چه) ایست می نما ید
این حا لت را سلمک به قرچه هم می گویند
واژه شهناز از شهنای که نوعی ساز در گذ شته بوده به طول ۷۷ سانتیمتر
در زبان پهلوی نای را هم ناز می گفتند
نت شاهد درجه چهارم گام شور وگسترده ملودی درجه ششم گام شور است
|
